Vryheidsdag, maar wie vier saam?

Op 27 April vier Suid-Afrika Vryheidsdag – ‘n dag wat die einde van apartheid en die begin van ‘n demokratiese bestel in 1994 simboliseer. Dit is ‘n tyd van herdenking en viering, maar ook van besinning. Vryheidsdag is veronderstel om ‘n viering van demokrasie en gelykheid te wees – ‘n dag om ons vryhede te vier wat met groot opoffering gekom het. Ons is dalk vry van politieke onderdrukking, maar is ons regte as ‘n meertalige nasie werklik gewaarborg?

Een van die kernvrae wat ons op hierdie dag moet vra, is: Het alle tale werklik gelyke vryheid in ons demokrasie? Of is ons steeds vasgevang in die hegemonie van Engels as die dominante taal van openbare en amptelike kommunikasie?

Hoewel ons ‘n Grondwet het wat 11 amptelike tale erken, sien ons ‘n groeiende tendens waar Engels die enigste taal van mag en status word. Dit is die taal van regeringskommunikasie, van akademiese vooruitgang en van korporatiewe sukses. Dit blyk ook dat in meertaligheid in die praktyk dikwels plek maak vir ‘n stilstand waarin Engels de facto die enigste werkende taal in verskeie sektore is – van onderwys tot regstelsels en besigheidskommunikasie.

Ander tale, onder meer Afrikaans en die inheemse Afrikatale, word toenemend gemarginaliseer.

Taalregte

Onlangs was daar redes tot kommer oor taalregte, veral in die konteks van Afrikaans. Die afskaffing van Afrikaanse nuusbulletins op die SABC en verminderde ondersteuning van hierdie taal in onderwysinstellings is konkrete voorbeelde. Die ironie lê in die feit dat apartheid ‘n onregverdige voorkeur vir Afrikaans geskep het, en nou ondermyn magtige invloedsyfers sy voortbestaan.

Afrikaans het self ‘n komplekse geskiedenis – dit was die taal van onderdrukking vir sommige, maar ook ‘n moedertaal wat deur miljoene gepraat word, veral deur die bruin gemeenskap. Vandag is Afrikaans onder druk aan universiteite en in openbare instellings, terwyl sprekers van Afrikatale dikwels geen toegang tot dienste in hul eie taal kry nie. Hoe kan ons werklik van gelykheid praat as sekere tale uitgesluit word?

Vryheid moet beteken dat mense die reg het om in hul moedertaal te leer, te werk en met die staat te kommunikeer. As ons Vryheidsdag vier, moet ons ook vra: Wie se vryheid vier ons regtig? Is dit vryheid vir almal, of net vir dié wat Engels magtig is?

Dit is tyd om die belofte van 1994 ernstig op te neem en werklik ruimte te maak vir alle tale in ons samelewing.

Taal is identiteit

Taal is nie net ‘n kommunikasiemiddel nie – dit is identiteit, kultuur en ‘n bewys van ware vryheid.

Ironies genoeg was die nuwe demokrasie veronderstel om alle tale se regte te beskerm en te bevorder. Tog sien ons hoe ander inheemse tale, soos Xhosa en Zulu, ook sukkel om erkenning en prominensie in openbare en ekonomiese sfere te kry. Die wanbalans in taalregte laat vrae ontstaan oor die ware omvang van taalgelykheid en inklusiwiteit.

As ons werklik die vryheid van 1994 wil vier, moet ons krities nadink oor hoe ons tale in Suid-Afrika behandel word. Dit verg bewustheid, beleidsverandering en ‘n aktiewe poging om meertaligheid as ‘n bate eerder as ‘n las te sien.

Afrikaans, saam met al die ander inheemse tale, verdien om erken en beskerm te word – nie net in wetgewing nie, maar ook in die praktyk.

Vryheid behoort nie net ‘n politieke konsep te wees nie. Dit moet ook kultureel en taalkundig betekenisvol wees. ‘n Ware demokratiese samelewing is een waar alle tale ruimte kry om te floreer – nie net Engels nie. Vryheidsdag herinner ons aan hoe ver Suid-Afrika gekom het. Maar dit herinner ons ook aan die werk wat nog gedoen moet word. Taalregte is ‘n onlosmaaklike deel van ons vryheid, en dit is ons kollektiewe verantwoordelikheid om te sorg dat geen stem – hoe klein ook al – onderdruk word nie.

• Merlyn van Rheede is die noordelike streeksbestuurder van die Afrikaanse Taalraad.